Over de bergen

 

Titelbeschrijving

 

Gerrit Komrij

Over de bergen

Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, (1^e druk) 1990

 

Beknopte samenvatting van de inhoud

Hoofdstuk 1

Pedro is het leven in het drukke Lissabon zat en besluit naar de provincie Tràs-os-Montes (over de bergen) te gaan, waar zijn overleden tante een huis heeft. In de trein naar Sampoia heeft hij een gesprek met een oude man die hem waarschuwt dat hij voorzichtig moet zijn op de provincie. Als Pedro bij het huis is ontmoet hij de diensters Graciosa en Clara.

 

Hoofdstuk 2

De volgende dag wil Pedro het huis leren kennen. Hij doet dit heel voorzichtig, omdat hij bang is iets uit nieuwsgierigheid kapot te maken. Vooral het portret van zijn tante maakt een diepe indruk op hem en hij heeft het gevoel dat ze hem overal kan zien. Ook maakt hij een praatje met Graciosa en neemt hij een kijkje in de verwaarloosde tuin.

 

Hoofdstuk 3

Pedro ontmoet padre Rodrigo, die hem verteld over de stichting Levend Steen, waaraan zijn tante een groot deel van haar bezittingen in bruikleen heeft afgestaan. Graciose komt hen ondertussen vertellen dat de zigeuners er zijn en samen gaan ze daar naartoe. Als ze uitgepraat zijn gaat Pedro naar het schooltje toe, waar op dat moment het dagelijkse voedsel aan de kinderen wordt uitgedeeld, iets wat zijn tante erg belangrijk vond. Ook gaat hij op bezoek bij de familie Castro Pereira, die veel grond bezitten in Sampoia. Op zijn weg terug komt er een groep opstandige arbeiders geld eisen bij de familie en Pedro moet met de auto weggebracht worden.

 

Hoofdstuk 4

Pedro begint langzaam het huis te herschikken en op te ruimen. Hij vervangt kapotte en oude meubelen en laat ook de tuin opknappen. Hij kijkt graag naar bewoners van de wijk, de arbeidersnederzetting, en hoe zij te werk gaan. Op de een van de laatste avonden van de zigeuners hebben deze een groot feest, waarbij ook Pedro mee danst en feest. Hij komt steeds meer contact met de bewoners van de Wijk en het verbaast hem dat de bewoners zo weinig op hebben met de stichting.

 

Hoofdstuk 5

Pedro ruimt het huis verder op en brengt ook steeds meer comfort aan. Hij realiseert zich dat hij voor altijd in Sampoia wil blijven: in gedachten is het huis zijn huis. Het contact met padre Rodrigo wordt ook steeds beter en frequenter. Pedro kent inmiddels alle familieleden van padre en padre is enthousiast over alle verbeteringen die Pedro laat aanbrengen. Wel vindt Pedro het vreemd dat padre niet zo meegaand is met zijn personeel.

            Pedro begint zich zelf zo thuis te voelen dat hij een Transmontaanse mantel laat maken, waardoor hij het gevoel heeft dat hij er nu echt bij hoort. Op de verjaardag van dona Maria Isabel Castro Pareira ontmoet Pedro Fernanda, het nichtje van padre.

 

Hoofdstuk 6

Pedro raakt vertrouwd met het dorp. De padre krijgt steeds minder argwaan en laat Pedro steeds meer doen bij de organisatie van Levend Steen. Ook heeft hij Pedro in contact gebracht met zijn collega-padres. Een van deze collega’s vraagt of hij een paar oude maalstenen mag hebben. Als Pedro deze heeft afgegeven doet het hem eigenlijk wel pijn om iets van het huis weg te halen. Ook koopt Pedro een paard een maakt hij daar vele tochten mee. Tijdens een van zijn tochten komt hij langs de zandafgraving van Monte Meneres. Ook daar heeft hij het pijngevoel dat iets bij hem wordt weggehaald.

 

Hoofdstuk 7

Het feest Santo Isidro wordt groots gevierd in het dorp en Pedro ontvangt Fernanda in zijn huis, die daar vier maanden zal verblijven. Op de jaarmarkt in Vale da Porca koopt Pedro een hondje,  Augusta. Pedro en Fernanda brengen veel tijd met elkaar door en langzamerhand ziet  Pedro iets lelijks in het karakter van Fernando, maar dit plaatst hij zo dat hij het goed kan praten. Padre Rodrigo is erg blij met de geode verhouding tussen Fernanda en Pedro en staat er dan ook op dat ze gaan trouwen. Pedro wil dit echter liever niet.

 

Hoofdstuk 8

Het priesterjubileum van padre wordt gevierd met een feestelijke mis en tuinfeest, dat door Pedro en Fernanda wordt aangeboden. Fernanda wil niet meer met Pedro praten en wil ook niet meer bij hem in huis verblijven, Pedro is weer alleen thuis. Deze houding roept een wantrouwen op bij Pedro en hij zoekt de statuten van de stichting Levend Steen en wil zich ook verdiepen in de letterlijke tekst van het testament van dona Augusta.

            Er wordt veel duidelijk als hij deze twee leest: er is een tijdsverschil van drie jaar tussen de dood van dona Augusta en de stichtingsakte. In deze drie jaar heeft padre Rodrigo macht uitgeoefend op het dorp. De stichting is alleen een middel om het dorp te sussen en stelt Rodrigo in staat dezelfde macht te behouden. Maar er blijkt meer niet te kloppen, zo krijgen Graciosa en Clara veel minder salaris dan dat Pedro aan padre betaalt en hebben Rodrigo en Fernanda zichzelf verrijkt ten koste van de dorpsbevolking. Het huwelijk met Fernanda was alleen een verzekering om de bezittingen van Levend Steen veilig te stellen. Het wordt Pedro steeds duidelijker waarom de mensen in het dorp Rodrigo niet mogen.

 

Hoofdstuk 9

Fernanda treedt op als zaakwaarneemster voor de stichting. Er wordt gezegd dat Rodrigo een hartaanval heeft gehad, maar Pedro heeft hem zelf zien autorijden. Er  zijn in het dorp maar weinig mensen die aan de kant van Pedro staan, de meeste weten niet wat ze moeten geloven en zijn bang dat hun werk en eten in gevaar komen. Als het voedsel voor het paard van pedro in brand wordt gestoken, gaat Pedro aangifte doen, maar Fernanda maakt dit hem moeilijk. Ze dient in klacht in wegens lichamelijk letsel, dat wordt bevestigd door een dokter in Villa Flor. Ook verspreidt Fernana geruchten in het dorp waardoor Pedro steeds zwakker komt te staan.

            Ondertussen is het weer winter geworden en de olijvenpluk is in volle gang. Pedro komt erachter dat hij geen schijn van kans maakt op een eerlijk proces, de invloed en mach van de familie Pereira is te groot. Pedro staat vaak voor het raam: zijn enige contact met de buitenwereld. Alles is weer zoals vroeger en het huis is zijn burcht geworden.

            Xavier doet Pedro een voorstel: als Pedro het huis verlaat trekken ze hun aanklacht in. Pedro wil dit niet en hij gaat naar het portret van dona Augusta toe om als het ware haar instemming met zij handelswijze te vragen.

 

Hoofdstuk 10

Dit hoofdstuk is een soort epiloog. Er zou jaren later een reiziger in Sampoia komen, die bij een groot witgekalkt huis aan zou kloppen. Hij zou dan in de keuken bij de haard een paar vrouwen aantreffen en daarbij een man in een cape met een kraag van vossenbont. Aan de zwarte ogen zou de reiziger, als hij deze had gekend, kunnen herkennen wie de man was.

 

Verhaalanalyse

 

Titelverklaring

 

De betekenis van de titel “Over de bergen” is niet vergezocht. De hoofdpersoon ontsnapt uit de remmen van zijn leven en verlaat de beschaving voor het huis van zijn tante dat ver in de bergen ligt en dus over de bergen. De titel kan een verwijzing zijn van hetgeen wat buiten de maatschappij ligt. De bergen worden gezien als een plek waar de natuur het te zeggen heeft en waar het leven primitief is en het wordt ‘over’ suggereert dat waar de hoofdpersoon naartoe gaat dat zelfs overtreft. De titel is dus ook een metafoor voor het ontsnappen van de maatschappij.

 

Motto

 

Het boek heeft geen motto.    

 

Thema

 

Het eerste thema dat apert is in dit boek is het willen ontsnappen uit de hechtenis van de maatschappij. De hoofdpersoon woont in Lissabon, de hoofdstad van Portugal. Daar voelt de hoofdpersoon zich gevangen in zijn gewoontes en routines. Dit leidt ertoe dat hij figuurlijk en letterlijk ontsnapt. Aanvankelijk niet met de intentie om weg te blijven, maar de vrijheid die hij voelt samen met de plezier die hij ervaart bij het in contact zijn met de natuur dwingt hem tot de besluit om daar te blijven. Mensen voelen soms een drang om te ontsnappen uit hun eigen leven. Vaak komt het doordat mensen niet de kans hebben gehad om hun eigen leven te leiden (bijvoorbeeld in hun jeugd) doordat ze zijn gedwongen op een bepaalde manier te leven. Dit thema is eigenlijk het motief en fundamenteel voor heel het boek. Ik vind het wel opmerkelijk dat Pedro zo veel plezier uit het opknappen van het huis haalt. Dat zijn toch mondaine, geroutineerde klusjes, maar toch ervaart hij daar vreugde in terwijl dat juist is waar hij uit wilde ontsnappen. Misschien was zijn omgeving in de stad het probleem.

De pracht van de natuur speelt ook een rol in het boek. De auteur besteedt aandacht aan de esthetiek van de natuur in het boek. Als voorbeeld: de olijven. Het plukseizoen dient in het boek zelfs als een soort van chronologie, omdat dat elk jaar in de winter gebeurt. De seizoenen en het gevoel en festiviteiten die daarbij horen worden keer op keer genoemd in het boek en geven vorm aan wat er gaande is in het boek.

Bedrog en machtsmisbruik zijn ook essentiële elementen in het verhaal. De nietsvermoedende Pedro komt aan in het dorp en voelt de mysterieuze, onduidelijke sfeer rondom de stichting die zijn tante heeft achtergelaten. In het begin laat hij de zaken gaan zoals ze daarvoor gingen, maar stukje voor stukje ontdekt hij dat Rodrigo de stichting gebruikt om zichzelf in een machtige positie te houden in het dorp en is er ook gesjoemeld met salarissen om de rijkere burgers rijker te maken. Omdat hij dit ontdekt heeft, wordt hij in een reeks achterbakse acties bedrogen door zijn liefde Fernanda en padre Rodrigo. Pedro eindigt opgesloten in zijn huis zonder vrijheid en wordt gehaat door de burgers. Uiteindelijk belanden Fernanda en padre Rodrigo weer bovenaan de hiërarchie van het dorp en Pedro’s, voorheen fantastische, reputatie wordt verwoest. De cyclus is rond, er is niks veranderd.

 

Tijd

 

In het boek wordt er niet expliciet gezegd wanneer het verhaal zich afspeelde, maar er worden wel momenten en gebeurtenissen zoals het feit dat Salazar voorafgaand aan het verhaal president was van Portugal. Hij hielp Portugal vanaf 1933 uit de economische crisis, maar werd later dictator van het land. In 1974 ontstond daardoor de Anjerrevolutie. Dit kunnen we ook als uitgaanspunt gebruiken, omdat het wordt gezegd in het boek dat dit Augusta drie jaar voor de revolutie gestorven is. Dit was in het heden van het boek negen jaar geleden dus moet het verhaal zich rond 1980 zich afspelen.

Het wordt chronologisch verteld, met een enkele fragmenten als uitzondering. Wanneer er een keer over de geschiedenis van de hoofdpersoon Pedro wordt verteld, vindt dat natuurlijk in het verleden plaats. Ook in hoofdstuk 10 is er een verandering van tijd, in dit hoofdstuk bevindt het boek zich jaren na het verhaal van de rest van het boek en dus in de ‘toekomst’.

 

Plaats

 

De belangrijkste plaats van het boek is duidelijk: Sampoia in Portugal. Ook wordt er verteld dat de hoofdpersoon in Lissabon leefde, daar wordt voornamelijk over gezegd dat het er druk was. De belangrijkste kenmerken van Sampoia zijn dat: het erg afgelegen ligt, de essentie van het volk leven pakt, rustig is en is omgeven door een rijke natuur.

 

Vertelinstantie

 

Er is in het boek sprake van een alwetende verteller en van een hij-vorm. De ik-verteller komt wel voor (vanuit Pedro’s perspectief), maar het aantal keer dat deze verteller werd gebruikt was minimaal. Op het eind (hoofdstuk 10) komt de alwetende verteller weer terug.

Alwetende:

“Geen ogen en geen mond, maar vensters en een voorpoort had het.” – bladzijde 5

“Af en toe keek een van de jongens nieuwsgierig om naar Pedro.” – bladzijde 61

“Opnieuw lachte de padre. Pedro vroeg hem waarom.” – bladzijde 116

Ik-verteller:

“Ik weet niet waarom Fernanda me volstrekt negeert.” – bladzijde 189

Hij-verteller

“Hij had al die maanden in een droomwereld geleefd.” – bladzijde 186

“Hij veegde met het servet zijn mond af en rechtte zijn rug.” – bladzijde  136

“Hij troostte zich met de gedachte dat hij daarmee alleen aan de wetten…..” – bladzijde 95

 

Personages

 

Pedro:

Pedro Sousa e Silva is de hoofdpersoon in het verhaal. Hij houdt van de natuur en zijn medemens. Hij is gepassioneerd, emotioneel en gedetailleerd. Hij heeft een bijzondere blik op de wereld. Een optimistische, naïeve blik. Hij ziet de wereld door een positieve bril en probeert te genieten van zijn leven. Hij neemt geen genoegen met zijn geroutineerd leven in Lissabon en vlucht, wat laat zien dat hij ook spontaan kan zijn. Zijn naïviteit leidt er wel toe dat hij het goede in iedereen ziet. Dit is aan de ene kant een goed eigenschap van hem, bijvoorbeeld omdat hij ook de bedienaars als gelijkwaardig ziet en behandelt. Aan de andere kant zorgt het ervoor dat hij het kwade in de padre en in zijn liefje Fernanda niet ziet of begrijpt. Hij praat veel van de, duidelijk onrechtvaardige, acties van de dorpsbewoners voor zichzelf goed, omdat hij niet wil geloven dat zij kwade bedoelingen hebben (omtrent geld, macht en hun imago). Op het eind begrijpt hij een heel stuk meer van de achterbakse, misleidende spelletjes die er met hem zijn gespeeld. Dit is helaas te laat want hij wordt gechanteerd om geen actieve rol te meer te spelen in het dorp en dat kost hem veel van zijn vrijheid en blijdschap. Qua uiterlijk lijkt hij op zijn oudtante met zijn smal gezicht en wijde zwarte ogen. De vorm en kleur  van zijn ogen staan denk ik ook symbool voor zijn liefdadigheid (wijde ogen worden gezien als liever). Op het eind wanneer een reiziger ‘in de toekomst’ in het dorp terechtkomt, komt hij in het huis terecht van een man in een cape met zwarte ogen. Dit is natuurlijk Pedro en zo ontdekken we dat hij na jaren nog in Sampoia woont.

Padre Rodrigo:

Padre Rodrigo lijkt voor Pedro op eerste indruk een wereldse man, Pedro zegt dan ook dat hij meer een man van de wereld lijkt dan een geestelijke. Hij is oud, maar lijkt nog sterk en levendig te kunnen handelen. Hij is echter geen fijn figuur ontdekt Pedro naarmate hij hem beter leert kennen. De familie Castro Pereira voelen zich enorm elitaire en zien als belangrijker en boven de armere burgers. Dit is in tegenstrijd met hoe Pedro naar zijn medemens kijkt, maar dat laat hij aanvankelijk achter zich. Wanneer hij ontdekt hoe de zaken in elkaar steken m.b.t. zijn stichting leert hij dat de familie en dus ook padre Rodrigo alleen uit zijn op geld en macht en ontdekt hij hun ware aard. Ook in de kleine hoeken van de wereld spelen bedrog en fraude.

Fernanda:

Fernanda wordt beschreven als een mooie vrouw met een dikke achterste. Zodra Pedro haar ontmoet blijft zij in zijn hoofd zweven. Ze heeft ook een unieke kledingstijl en lijkt heel goed in gesprek te kunnen met Pedro. Later in het boek blijkt ze niet haar ware aard te hebben laten zien aan Pedro. Ze blijkt later ook een rol te hebben gespeeld in de intriges. Dit merkt Pedro nadat zij, op een dag niet meer met hem praat waardoor hij in de war raakt en emotioneel wordt.

 

Eindoordeel

 

Al met al is dit boek vooral gevuld met emotie en gevoel. De auteur beschrijft in detail de indrukken en het gevoel die om de hoofdpersoon spelen. De schrijver is poëtisch en de hoofdpersoon is een denker en een gevoelsmens. Dit vind ik altijd interessanter dan een hoofdpersoon die een hersenloze bruut is.

Het boek bouwt traag op en geeft zichzelf niet weg. Het lijkt over het mondaine leven te gaan, maar uiteindelijk biedt het toch een bepaalde spanning voor de lezer. Hoewel het niet gevuld is met actie en een enorm hoog tempo, is het boek zeker niet saai. Je voelt vanaf het begin dat sommige figuren achterliggende motieven hebben en dat niet alles deugt. Het is bijna frustrerend hoe traag het verhaal speelt als je eenmaal graag wil weten wat er achter de schermen speelt en de naïviteit van de hoofdpersoon houdt heel de onthulling heel erg tegen waardoor de spanning oploopt.

Voor mij was de omschrijving van de omgeving waar Pedro naartoe gaat van enorm belang. Ik ben altijd geïntrigeerd door de mediterrane landen. Ik heb altijd een affiniteit gehad met (vooral) Italië en Spanje. Omdat het boek zich in Portugal afspeelt en de natuur, cultuur en taal overeenkomen met die culturen vond ik dat aspect van het boek mooi en beeldend. Dat is wel geheel een persoonlijke voorkeur van mij.

Ondanks dat ik de spanning zeker voelde en geboeid was op het eind, vond ik het wel een boek waarbij je je tijd moet investeren. Het begin van het boek door komen voelde voor mij als verloren tijd, omdat de hoofdpersoon eigenlijk ook moet opstarten in zijn nieuw leven en daarbij speelden veel ‘nutteloze’ dingen een te dominante rol in het boek voor mijn smaak, bijvoorbeeld dat het opknappen van het huis zo veel aandacht krijgt in het boek.

Ik zou dit boek iemand aanraden die geduldig is en niet leest om er een kick van te krijgen, maar meer iemand die leest als ontspanning. Ik merkte ook dat het een wat ‘moeilijker’ boek was aan het feit dat het wat abstractere thema’s behandelde. In plaats van bijvoorbeeld moord speelde hebzucht een rol in het boek. Daardoor zou ik aanraden om dit boek te lezen als je al een wat ervaren lezer bent, omdat het boek wat geduld eist en om het boek beter te kunnen begrijpen. Ik geef het boek een 8.5 van de 10, zeker een goed boek dus.

 

Keuzeopdracht